मत्स्यैर् व्यापादितैर् मस्तके धृतैर् अस्तमयन वेलायां समायाताः । तं च जलाशयं दृष्ट्वा ते मिथः प्रोचुः । अहो 766. a 224 604 बहु मत्स्योऽयं हृदो दृश्यते स्वल्प सलिलश्च । तत् प्रभातेऽनागमिष्यामः । इत्युक्वा स्वगृहं गताः । ते च तद् 720. 784. 601 676 वज्रपातसदृशं वचः श्रुत्वा परस्परं मन्त्रयाञ्चक्रुः । तंत्र मण्डूकोऽब्रवीत् । 'भो भद्रौ शतबुडि सहस्रबुडी किम् अँच 869 । 732 880 49, 676 कैर्तुं युज्यते । पलायनम् अवष्टम्भो वा । तच् छ्रुत्वा सहस्रबुद्धिर् विहस्योवाच । भो मित्र मा भैषीरें वचनश्रवणमात्रेणापि । आगमनम् अपि तेषां न सम्भाव्यते भविष्यति वा । तदा स्वबुद्धिप्रभावेण त्वाम् आत्मानं च रक्षिष्यामि । यँतोऽहम् अनेकज़लगतीर् जानामि । तच् छ्रुत्वा शत 918 219 मस्तक s. m. (1st C. 103 ) 'the head ;' -ke, loc. c. धृत past pass. part. ( 532 ), 'placed, ' ' held,' from root dhri. अस्तमयनवेलायां Tat - purusha or dependent (743); astamayana, cr. ́sunset;' veláyám, loc. c. of velá, s. f. (1st c. 105), ́time.' समायात past pass. part. ( 532 ), arrived,' 'came,' from root yá, with prep. sam and á.. प्रोचु: 3d pl. 2d pret. Parasmai, ‘they said,' from root vach, with prep. pra : see 375. C. हूद s. m. (1st c. 103 ) ' lake, ' ' pond ;' -do, nom. c., see 64. उता indecl. part. (556), 'having said, ' 'having spoken,' from root vach. वचस् s. n. (7th c. 164) ‘speech,' 'discourse ;' - chah, acc. c., see 63. मन्त्रयाञ्चक्रुः 3d pl 2d pret. Parasmai, ‘they consulted,' 'they deliberated,' from root mantr (1oth c.); see 385. a. भद्र adj. m. f. n. (1st c. 187 ) 'good, ' ' excellent ;' -drau, voc. du. पलायन s. n. (1st C. 104 ) ' flight,' 'departure;' -nam, nom. c. श्रवण s. n. (1st c. 104 ) ' hearing,' s. n. (1st c. 104) ́ arrival,' 'coming ;' -nam, nom. n. ," अवष्टम्भ m. विहस्य indecl. part. मित्र s.n. (1st c. 104) 8 आगमन 'listening to. passive, — will take place,' 'will happen,' from causal of root bhú (585), with prep. sam; see 496, 873. स्वबुद्धिप्रभावेण Tat-purusha or dependent (743) ; swa, cr. 'own;' buddhi, cr. 'intellect;' prabháveṇa, instr. c. of prabháva, s. m. (1st c. 103), 'power.' रक्षिष्यामि ist sing. 2d fut. Parasmai, ‘I will preserve,' from root अनेकजलगतीर् complex compound (770) ; aneka, cr.‘many;" jala, cr. 'water;' gatír, acc. c. pl. of gati, s. f. (2d c. 112), ' movement;' final s becomes r by 65. raksh (1st c.). बुद्धिर् आह । भो युक्तम् उक्तं सहस्रबुद्धिना । वचनश्रवणमात्राज् जन्मस्थानं पितृपर्यायागतं त्यक्तुं न शक्यते । 2138 569 तन् न कचिद् अपि गन्तव्यं । अहं त्वां स्वबुडि प्रभावेण 218 रक्षिष्यामि । मण्डूक आह । भद्रो मम तावद् एकैव बुद्धिः । पलायन विषया । तद् अहम् अन्यं कञ्चिज्ं जलाशयं पलायनविषया सभायोऽचैव यास्यामि । एवम् उक्ता मण्डूको रात्रिम् 760 236 f 896 717.f आसाद्यान्यं जलाशयं गतः । अथान्येद्युस् तैर् यमकिङ्कराभैर् मत्स्यबन्धिभिः प्रभात आगत्य जालैर् आच्छादितो हृदः। सर्वेऽपि मत्स्य कूर्म मण्डूक, कर्कटादयो जलचरा जाले निबडा गृहीताः । तौ च शतबुद्दिसहस्रबुडी सभायौ पलायमानौ चिरंम् आत्मानं गतिविशेष विज्ञानैः — night;’ -trim, acc. c. 769 पलायनविषया Bahu-vríhi or relative form of dependent ( 762 ); paláyana, cr. flight;' vishayá, nom. fem. of vishaya, s. m. (1st c. 103), 'subject,' ' of which fight is the subject,' 'relating to flight;' see 762. a. Tifa s. f. (2d c. 112) आसाद्य indecl. part. (566), 'having reached,' 'having arrived at,' from root sad (10th c.), with prep. á; rátrim ásádya, ́having arrived at the night,’ i. e. ' when the night had arrived.’ यमकिङ्कराभैर् anomalous compound (777); yama, cr. 'Death,' 'the god of hell ;' kin.kara, cr. a servant,' 'a messenger;' ábhair, instr. c. pl. of ábha, adj. (1st c. 103), 'like,' 'resembling;' s becomes r by 65. मत्स्यबन्धिभि: Tat-purusha or genitively dependent (743) ; matsya, cr. ‘fish;' bandhibhih, instr. c. of bandhin, noun of agency, ' a catcher,’ a killer,' see 582. a. आगत्य indecl. part. (564. a), having come,' from root gam, with prep. á. जाल s. n. (1st c. 104 ) ' a net ;' -lair, instr. pl. see 65. आच्छादित past pass. part. (530) ' covered ;' - to, nom. c., see 64. मत्स्यकूर्ममण्डूककर्कटादयो complex relative compound, involving an aggregative (772) ; matsya, cr. ‘ fish;’ kúrma, cr. 'tortoise ;' mandika, cr. 'frog ;' karkata, cr. 'crab;' ádayo, nom. pl. of ádi, s. m. (2d c. 110), beginning;' see 772. निबद्ध past pass. part. (544), 'caught,' 'confined,' from root bandh, with prep. ni; -ddhá, nom. c. pl. ; finals dropped by 66. a. पलायमान pres. part. Atmane (526), 'running away,' 'trying to escape,' from root i, with prep. pará, see under pará at 783; -nau, nom. du. गतिविशेषविज्ञानै: complex compound (770); gati, cr. ' movement ;' viśesha, cr.‘variety,' 'difference ;' vijnánaih, instr. c. pl. of vijñána, s. n. (1st ce 104), — knowledge.' कुटिल चारेण रक्षन्ताव् अपि जाले निपतितौ व्यापादितौ च ॥ ॥ कथा ४ ॥ STORY 4 . 604 अस्ति कस्मिंश्चिद् वनोद्देशे कश्चित् पुलिन्दः । स च पाप िकंतु वनं प्रति प्रस्थितः । अथ तेन प्रसर्पता महान् क्रोडः समासादितः । तं दृष्ट्रा कर्णकृष्ट निशित्सायकेन समाहतः । तेनापि कोपाविष्टचेतसा बालेन्दुद्युतिदंष्ट्रायेण पाटितोदरः पुलिन्दो गतासुर भूतले प्रापतत् । कुटिलचारेण Karma-dháraya or descriptive (755); kutila, cr.‘crooked;' chárena, instr. c. of chára, s. m. (1st c. 103), 'motion.' रक्षन्तौ nom. du. masc. of rakshat, pres. part. Parasmai (524), 'preserving,' from root raksh. निपतितौ faufant past pass. part. (538), ‘fallen, ' 'fell,' see 896, from root pat, with prep. ni. वनोद्देशे Tat-purusha or genitively dependent (743) ; vana, cr.‘wood ;' uddeśa, s. m. (1st c. 103), 'quarter, ' 'region ;' -śe, loc. c. mountaineer,’ ‘a countryman ;' -ndah, nom. c. ‘chase;’ -rddhim, acc. c. boar,’ ‘a hog.’ पुलिन्द s. m. (1st c. 103) — a पापईि s. f. (2dc. 112 ) ' hunting,' प्रस्थित past pass. part. (533), 'set out,' ‘set forward,’ from root stha, with prep. pra; see under pra at 783, and see 896. प्रसर्पता instr. c. sing. of prasarpat, pres. part. Parasmai (524), 'proceeding onwards,' ' creeping forwards' from root srip, with prep. pra. क्रोड s. m. (1st c. 103) — a समासादित past pass. part. (530), 'met,' 'encountered,' from causal of root sad, with prep. sam and á. कर्णाकृष्टनिशितसायकेन complex com pound (770); karna, cr. ear;' dkrishta, cr. 'drawn 'pulled ;' niśita, cr. 'sharp ;' ,sáyaka, s. m. (1st c. 103 ), 'an arrow ;' - kena, instr. c. समाहत past pass. part. (545), 'killed,' from root han (2d c., see 654), with prep. sam and á. कोपाविष्ट चेतसा 6 complex relative compound (771) ; kopa, cr. 'rage ;' ávishta, cr. 'possessed, ' 'filled with ;' chetas, s. n. (7th c. 164),'mind;' -sá, instr. c. बालेन्दुद्युतिदंष्ट्राग्रेण complex compound (770) ; bála, cr. ‘young ;' indu, cr. 'moon;' dyuti, cr. 'brightness ;' danshtrá, cr.‘tusk' (80. XXIV) ; agra, s. n. (1st c. 104), 'point ;' -grena, instr. c. पाटितोदर: Bahu-vrihi or relative form of descriptive (766) ; pátita, cr. ‘rent,’ ‘ripped up;' udara, s. n. (1st c. 104), ' belly,' 'stomach ;' -rak, nom. c. गतासु Bahu-vríhi or relative (767) ; gata, cr. 'gone,' 'departed ;' asu, sm. (3d c. 111),‘breath,’ ‘life;' - sur, nom. c., see 65. भूतल sn. (1st c. 104 ) 'the ground,' प्रापतत् 3d sing. Ist pret, Parasmai, he fell down, ' — the earth ;' -le, loc. c. from root pat (1st c.), with prep. pra. अथ लुब्धकं व्यापाद्य शूकरोऽपि शरप्रहारमात्र वेदनया पञ्वत्वम् उपागतः । एतस्मिन् अन्तरे कश्चिद् आसनमृत्युः शृगाल इतस्ततो निराहारतया पीडितः परिभ्रमंस् तं प्रदेशम् आर्जगाम । यावद् वराहपुलिन्दौ पञ्चत्वम् उपागतौ वापि पश्यति तावत् प्रहृष्टो व्यचिन्तयत् । "भो 201 218 714 । 38. b अनुकूलो मे विधिः । तेनैतद् अचिन्तितं भोजनम् उपस्थितं । तद् अहं तथा भक्षयामि यथा बहून्य हानि मे प्राणयाचा भविष्यतीति । तं तावद् एैनं स्नायुपाशं धनुः कोटिगतं भक्षयामि । इत्येवं मनसा निश्चित्य स्नायुं 713.8 164. व्यापाद्य indecl. part. (566), लुम्भक s. m. (1st c. 103 ) 'a hunter ;' -kam, acc. c. 'having killed,' from causal of root pad, with prep. vi and á. शूकर s. m. (1st c. 103) ‘& boar,’ ‘a hog.' शरप्रहारमात्त्रवेदनया Tat-purusha or dependent com pound (745) ; sara, cr. 'arrow ;' prahára, cr. 'wound ;' mátra, cr. 'mere;' vedanà, पञ्चत्व s.n. (1st c. उपागत past pass. part. s. f. (1st c. 105), 'sensation,' 'perception;' -nayá, instr. c. 104) — death,’ .' 'the state of return to the five elements. ' (545), ́ underwent,' 'went to,' from root gam, with prep. upa and á; see 896, 844. अन्तर s. n. (1st c. 104) 'interval;' -re, loc. c. jackal.' शृगाल s. m. (1st c. 103) — a निराहारता abst. s. f. (1st c. 105 and 80. XXIII ) ' the state of being पीडित past pass. part. (538), 'dis without food;' -tayá, instr. c.; see 769. a. tressed,’ from root píd. परिभ्रमत् pres. part. Parasmai (524), ' wandering about,' from root bhram (1st c.), with prep. pari; this root is also of the 4th c., see 275; -man, nom. c., s added by 53. प्रदेश s. m. (1st c. 103) ‘spot,' 'place,' 'region ;' -śam, acc. c. वराहपुलिन्दौ Dwandwa compound (751) ; varáha, cr.‘a boar,’ ‘a hog;' pulindau, nom. du. masc. of pulinda. प्रहृष्ट past pass. part., used as adj. (1st c. 187 ), pleased,' 'delighted,' from root hrish, with prep. pra; see 539. व्यचिन्तयत् 3d sing. 1st pret. Parasmai, ‘he reflected,' ‘he thought to himself,' "" from root chint (10th c., see 641), with prep. vi, 783. (1st c. 187 ) — favourable ;' -lo, nom. c., see 64. fortune;' -dhih, nom. c., see 63. a. nom. c. nom. c. अनुकूल adj. m.f. n. fafy s. m. (2d c. 110) 'destiny,' विधि भोजन s. n. (1st c. 104 ) ' food ;' -nam, प्राणयात्रा Tat-purusha or genitively dependent (743) ; prána, cr. ‘life;' yátrá, s. f. ‘the means of going,' 'the means of supporting,' see 80. XXIV; -trá, स्नायुपाशं Tat-purusha or genitively dependent (743) ; snáyu, cr. — sinew;’ páśa, ‘string ;' -śam, acc. c. धनुः कोटिगतं Tat-purusha or dependent (745); dhanus, cr. 'bow,' see 63; koti, cr. 'the end,' 'the point ;' gata, see 739. a. निश्चित्य indecl. part. ; see under nir, 783. m. and 560. भक्षयितुं प्रवृत्तः । ततश्च त्रुटिते पाशे तालुप्रदेशं निदार्य चापकोटिर् मस्तके शिखावन् निष्क्रान्ता । सोऽपि तद। नया तत्क्षणान् मृतैः ॥ 896 af past pass. part. (538), 'cut,' 'divided,' from root truf (6th c. 388. b); -tite, loc. c., see 840. aguèsi Tat-purusha or genitively dependent (743) ; tálu, cr.' palate;' pradeśa, s. m. (1st c. 103), 'region;' -śam, acc. c. निदार्य indecl. part. (566), 'having pierced,'' having penetrated,' from causal of root drí, fe Tat-purusha or genitively dependent (743); chápa, with prep. ni. 1st class of Metres, consisting of two lines, determined by the number of SYLLABLES in the half-line. Śloka or Anushṭubh (8 syllables to the half-line or Páda). 935. THE commonest of all the infinite variety of Sanskrit metres is the Sloka or Anushțubh. This is the metre which chiefly prevails in the great epic poems. It consists of four half-lines of 8 syllables or two lines of 16 syllables each, but the rules which regulate one line apply equally to the other; so that it is only necessary to give the scheme of one line, as follows: Note-The mark • denotes either long or short. The 1st, 2d, 3d, 4th, 9th, 10th, 11th, and 12th syllables may be either long or short. The 8th, as ending the half-line, and the 16th, as ending the line, are also common. Since the line is considered as divided into two parts at the 8th syllable, it is an universal rule that this syllable must end a word, whether simple or compound*. * There is, however, one example in the Hitopadeśa of a compound word running through a whole line. |