वल (बलच्) — दन्तावल: ' an elephant'; शिखावल: 'a peacock: ' रजस्वला कृषीवलः 'a husbandman,' आजुतीवलः 'a sacri

ficial priest ” “a distiller of spirit; परिषद्वलः 'a king;' and ऊर्जस्वल: 'powerful. T

विन्”—is added to माया, मेधा, लज् and words ending in स्, मायाविन् ‘a magician’' &c., मेधाविन् 'talented,' स्रग्विन् ' possessing a garland,' तेजस्विन् 'lustrous, &c. ; आमय + विन् = आमयाविन् 'diseased."

श – लोमशः ‘hairy,' 'a monkey '; रोमशः ; कपिशः ' tawny."

N. B.-These affixes are prohibited after Karmadhàraya compounds.

SECTION III.

AFFIXES FORMING ADVERBS.

अक (अकच् ) – is inserted before the final vowel of indeclinables without any change of meaning; उच्चैः-उच्चकैः; नीचैः-नीच कैः एन – is added to nouns indicating 'a direction ' in the sense of 'not far from ' ; पूर्वेण ग्रामं 'to the east of the village not far from it'; अपरेण ग्रामं, &c.

तस् (तसि ) - has the sense of the Ablative; आदितः ' from the beginning,' मध्यतः, स्वरतः, वर्णतः &c. ; sometimes this is added in the sense of the Gen.; as देवा अर्जुनतोभवन् 'the gods declared themselves on the side of Arjuna'; (तसिल) - परितः ' on all sides '; अभित; 'on both sides.

* अस्मायामेधास्रजो विनिः । Pán. V. 2. 121,
न कर्मधारयान्मत्वर्थीयः ।

ना - विना 'without,' नाना in various ways, ' &o.

चत् —' is affixed in the sense of " equally with or (2) ' like to when

the equality or likeness refers to an action; ब्राह्मणेन तुल्यं ब्राह्मणवदधीते ; but पुत्रेण तुल्यः स्थूलः and not पुत्रवत् स्थूलः; similarly क्षत्रियवत् मथुरायामिव मथुरावत् स्रुने प्राकार; चैत्रस्य इव चैत्रवत् (मैत्रस्य गावः ).

शस्–अल्पचः ‘little by little'; बहुशः &c.

' (च्व—is added to nouns or indeclinables to express that a person

or a thing, not being like what is denoted by the base to

which it is added, becomes or is made like it.

Before this the ending or

not that of indeclinables;

or

is changed to but

is lengthened and changed to री; final न् and the ending consonant of अरुस्, मनस्, चक्षुस्, चेतस्, रहस्, and रजस् are dropped and then the preceding rules are applied to the penultimate vowel. After this the termination is dropped and the verbal or other forms of कृ, भू and अस् are added to the base regarded as a preposition; अकृष्णः कृष्णः सम्पद्यते तं करोति (कृष्ण + च्वि= कृष्णी + च्वि= कृष्णी + करोति) कृष्णीकरोति; न ब्रह्मा अवह्मा अब्रह्मा ब्रह्मा सम्पद्यते ब्रह्मीभवति; similarly चङ्गीस्यात् ; दोषाभूतमहः 'the day is changed into the night', दिवाभूता रात्रिः 'the night has become like the

* तेन तुल्यं क्रिया चेद्वतिः । तत्र तस्येव । तदर्हेम् | Pan V. 1. 115-117. कृभ्वस्तियोगे सम्पकर्तरि चिचः | Pán. V. 4-50 अभूततद्भाव इति वक्तव्यम् । Várt.

:

अस्य च्चो | Pün VII. 4. 32. अवर्गस्य इन्स्यात् च्वौ | Sid. Kan. अव्ययस्य च्वावीत्वं नेति वाच्यम् | Vart. च्चौ च 1 Pan. VII. 4. 26. अरुर्मनश्चसुश्वतेोरहोरजसां लोपश्व | Pán V. 4. 51.

day ;' शुचीभवति, पटूस्यात्, मात्रीभवति, मांत्रीकरोति, &c. अरूकरांति, उन्मनीस्यात्, उच्चभूकरोति विचेतीकरोति, त्रिरजीकरोति, &c.

आ - is affixed like च्वि to (1) दुःखं when the meaning is 'troubling one who ought not to be troubled'; दुःखाकरोति स्वामिनम् ;

- ( 2 ) सुख and प्रिय in the sense of 'pleasing one who ought to be pleased' &c; सुखाकरोति, प्रियाकरोति गुरु. (अनुकूलाचरणेन आनन्दयति Sid. Kau.) – ( 3 ) शूल, शूलाकरोति मांसम् ie 'roasts it', – ( 4 ) सत्यः सत्याकरोति भाण्डं वणिक् ie 'settles its price' ; – ( 5 ) and onomatopoeic words not followed by and containing more than one

vowel, the words being reduplicated; पटतू—पटपटाकरोति

‘utters the words पटत्, पटल्

सात्—is optionally affixed like च्चि but when the change meant is complete * ; (कृत्स्नं शस्त्रं अग्निः सम्पद्यते) अग्निसाद्भवति is completely changed to fire ;' (also अग्नीभवति) भस्मसात्करोति 'completely reduces to ashes ;' in the case of this affix the forms of पद् with सम् are also added; अग्निसात्सम्पद्यते अग्निसाद्भवति शस्त्रम्, जलसात्सम्पद्यते, जलीभवति लवणम् : सात् also conveyes the sense of 'making over or delivering something to another' &c.; राजसात्सम्पद्यते, राजसास्करोति; सान् and त्रा are similarly added when something is to be given to another; विपत्राकरोति, विप्रत्रासम्पद्यते.

N. B. The derivatives formed by means of the affix do not share the properties of prepositions; the verbal indecl, therefore from अग्निसात्करोति is अभिसास्कृत्वा and not —कृत्य.

विभाषा साति कान्हयें। Pan. V. 4. 52.

ADVERBS OF TIME IRREGULARLY FORMED FROM NOUNS:समाने अहनि सद्यः ‘the same day'; पूर्वस्मिन्वत्सरे परुत् last year'; पूर्वतरे वत्सरे परारि 'the year before the last ;' अस्मिन्संवत्सरे एषमः this year;' परस्मिन्नहनि परेद्यावे 'the other day', अस्मिन्नहाने अद्य 'today'; पूर्वस्मिन्नहनि पूर्वेद्युः 'yesterday ;' अन्यस्मिन्नहाने अन्येद्युः ‘the other or following day;' उभयोरह्नो; उभयेद्यः ‘both the day.’

CHAPTER VIII.

GENDER,

$ 343. No definite rules can be laid down for the determination of the gender of words in Sanskṛt. It can best be studied from the dictionary or from usage. The following hints, however, may be useful to the student in the majority of cases,

1. MASCULINE WORDS.

§ 344. Verbal derivatives formed by the affixes 7 and 7, and इ added to the roots दा and धा; eg पाकः, त्यागः, करः, गरः any bererage or drink, poison, गोचरः scope, range, यज्ञः, विघ्नः, आधिः mental pain or anguish, निधिः, a treasure, &c.

Exceptions;~याचा fem. and भय, लिङ्ग, and भग all new.

$ 345. Words ending in उ and those having कू, द, ण्, थ, न, भ्, म्, य्, र्, or स्, for their penultimate; as प्रभुः, भानुः, इक्षुः, स्तबकः, a bunch of flowers &c, घटः, पाषाणः, शोथः 'a swelling', फेनः, लीपः, स्तम्भः, सोमः, समयः, क्षुरः, 'a razor', अङ्कुरः वृषः, वायसः &c. Exceptions:=Words ending in

(a) उ-धेनु, रज्जु (except when it ends a compound, in which

case it is both mas and fem.) कुहु-हू 'the last day of a lunar month on which the moon is invisible,' सरयु 'name

of a river, ' तनु, करेणु and प्रियंगु 'a kind of creeper', which are all fem.; इमभु जानु, वतु 'wealth', अश्रु. जतु ‘lac,' त्रपु ‘tin or lead', तालु, दारु, मधु, 'honey, ' स्वादु 'relish’• ‘sour cream,’ which are all neuter.

वस्तु and मस्तु (7) क - चिबुक 'the chin,' प्रातिपदिक, अंशुक, a garment, उल्मूक 'a fire brand'.

(C) ट and ण - किरीट, मुकुट, ललाट, शृङ्गाट 'a place where four roads meet;' ऋण, लवण, पर्ण, उष्ण.

(ii) थ and न - काष्ठ, पृष्ठ, रिक्थ 'property left at death,' उक्थ a hymn of the Samaveda,' 'a kind of sacrifice,' जघन, अजिन ‘the hairy skin of a black antelope ', तुहिन 'snow', कानन, विपिन, वन, वृजिन 'sin', वेतन, शासन, सोपान, a light of steps, मिथुन, इमशान, रत्न, चिह्न.

(e)

प, भ, म पाप 'sin', रूप, शिल्प, पुष्प, शष्प 'tender grass', अन्तरीप 'an island', कुङ्कम 'saffron', रुक्म gold, iron, सिध्म 'a leprous spot', युध्म 'a battle' इध्म, गुल्म, (generally mas.) अध्यात्म, knowledge of the soul,

(/) य and र हृदय, इन्द्रिय, उत्तरीय 'an upper garment', द्वार, अग्र, तक्र, वक्त्र, वप्र 'lead', छिद्र, नीर, कृच्छ्र, रन्ध्र, श्वभ्र, अस्र, तिमिर, विचित्र, केयूर, उदर, शरीर, कन्दर, 'dry ginger', पञ्जर 'a cage', जर, अजिर 'a courtyard,' वैर, चत्वर, पुष्कर, गव्हर, कुहर a cave कुटीर 'a hnt ' ( m. also ), कुलीर ' a crab,’ काश्मीर ' name of a country'; अम्बर, शिशिर, तन्त्र, a loom, the ritual &c., यन्त्र, क्षेत्र, क्षेत्र, मित्र, कलत्र, चित्र, सूत्र, नेत्र,

गोत्र a family, अङ्गुलित्र a finger-armour, शस्त्र, शास्त्र, वस्त्र,

पत्र, पात्र, शुक्र.

(9) ष and स्-ऋजीष 'a frying pan,' अम्बरीष 'a frying pan,' पीयूष' पुरीष, किल्मिष, 'sin, guilt, '

कल्मष ' sin, stain,'