Imatges de pàgina
PDF
EPUB

Ce neuvième monument du premier âge de la langue latine devrait être classé dans le second âge; car, à l'époque où ce senatus-consulte fut publié, Tarente était prise depuis plus d'un demi-siècle, Ennius habitait Rome depuis plusieurs années, Plaute avait fait jouer la plus grande partie de ses pièces, et Térence était né. Cependant, avant d'entrer dans cette ère nouvelle de la latinité, nous citerons encore quelques épitaphes de la sépulture des Scipions.

1o Sur un fils du premier Scipion l'Africain :

QUEI APICEM INSIGNE DIALIS FLAMINIS GESISTEI,
MORS PERFECIT TUA UT ESSENT OMNIA

BREVIA, HONOS FAMA VIRTUSQUE

GLORIA ATQUE INGENIUM: QUIBUS SEI
IN LONGA LIGUISIET TIBE UTIER VITA

FACILE FACTIS SUPERASES GLORIAM

MAJORUM. QUARE RUBENS TE IN GREMIU

SCIPIO RECIPIT TERRA PUBLI, PROGNATUM PUBLIO, CORneli.

2o Sur un fils de Cn. Cornélius Scipio nHispallus:

CN. CORNELIUS GN. F. SCIPIO HISPANUS (sic).

PR. AID. Q. TR. MIL. II. XVIR. LS. JUDIK XVIR sac. Fac (1).

VIRTUTES GENERIS MIEIS MORIBUS ACCUMULAVI

PROGENIEM GENUI FACTA PATRIS PETIEI

MAJORUM OBTENNI LAUDEM UT SIBI ME ESSE CREATUM

LETENTUR; STIRPEM NOBILITAVIT HONOR.

3o Sur un fils de Scipion l'Asiatique, petit-fils de Scipion l'Africain :

L. CORNELI. L. F. P. N.

SCIPIO QUAIST

TR. MIL. ANNOS

GNATUS XXXIII

MORTUOS PATER

REGEM ANTIOCO
SUBEGIT

Pour clore cette série de monuments épigraphiques, nous rapporterons

« S'il s'en trouve qui contreviennent à ce qui a été dit plus haut, il a été décidé qu'il leur serait intenté un action capitale.

« Vous graverez ce décret sur une table d'airain, le sénat l'a ainsi décidé; et vous le ferez sceller dans le lieu où il sera le plus facile d'en prendre connais

sance.

« S'il existait quelques Bacchanales, à moins qu'elles ne soient consacrées par la religion, ainsi qu'il a été dit plus haut, vous ferez en sorte que, dans les dix jours de la réception de ce décret, elles aient disparu du territoire de Teura. » Traduction de M. Le Bas, Hist. rom., t. I, p. 538 ( Paris, Didot, 1847). »

(1) C'est-à-dire : prætor, ædilis curulis, quæstor, tribunus mil., decemvir litibus judicandis, decemvir sacris faciundis. Il fut préteur vers 142 av. J.-C.

une formule de dédicace, de l'an 645 de Rome, trouvée dans des fouilles à Capoue (Orelli, 2487):

[blocks in formation]

HEISCE MAGISTREIS VENERUS JOVIE

MURUM AEDIFICANDUM COIRAVERUNT (pour cURAVERUNT ).
PED. CCLXX ET LOIDOS FECERUNT (pour LUDOS ).

SER. SULPICIO M. AURELIO COSS.

Enfin le second âge de la langue latine s'inaugure (vers l'an de Rome 540, avant J.-C. 213 ); c'est Livius Andronicus et Cnéius Nævius qui en ouvrent l'histoire pour la poésie, comme pour la prose Fabius Pictor. Que dire de Plaute et de Térence, la gloire de cette époque? Leurs chefsd'œuvre sont connus. En conséquence, nous bornerons nos citations à quelques fragments choisis dans les poëtes contemporains et dans ceux qui les ont précédés ou suivis. Ils suffiront à l'esquisse du développement et des progrès de la langue et des lettres latines :

NÆVIUS (1)

(mort l'an de Rome 550 ).

Quæ ego in theatro hic meis probavi plausibus,
Ea nunc audere quemquam regem rumpere?
Quanto libertatem hanc hic superat servitus!

Sic Pœni contremiscunt artibus; universim
Magni metus tumultus pectora possidet;
Celsum funera sagitant; exsequias ititant,
Temulentiamque tollunt festam.
Superbiter contemptim conterit legiones.

Etiam qui

Manu res magnas sæpe gessit gloriose,

Cujus facta viva vigent nunc, qui apud gentes solus præstat,
Eum suus pater cum pallio uno ab amica abduxit.

Une fille prie son père de ne pas la séparer de son mari :

F. Injuria abs te afficior indigna, pater;

Nam si improbum Cresphontem exstimaveras,

Cur me his locabas nuptiis? Sin est probus,

Cur falem invitam invitum cogis linquere?

(1) On lui attribue l'invention des vers saturnins, Saturnium in honorem dei Nævius invenit. VARRON, VI.

P. Nulla te indigna, nata, afficio injuria;

Si probus est, bene locavi; sin est improbus,
Divortio te liberabo incommodis :

Erravi; post cognovi et fugio cognitum.

Voici l'épitaphe que s'est composée Nævius, et qu'Aulu-Gelle a qualifiée de plenum superbiæ campanæ :

Mortaleis immortaleis flere si foret fas,
Flerent divæ Camoenæ Næviom poetam ;
Itaque postquam est orcino traditus thesauro,
Oblitei sunt Romæ loquier latina lingua.

ENNIUS

(mort l'an de Rome 584).

Quam preimum cascei popolei tenuere latini....
Certabant urbem Romamne, Remamne vocarent;
Omnis cura vireis uter esset endoperator.
Exspectant, veluti consol, quom mittere signum
Volt, omnes avidei spectant ad carceris oras,
Qua mox emittat picteis ex faucibu' currus ;
Sic exspectabat populos, atque ora tenebat
Rebus, utrei magnei victoria sit data regni.
Interea sol albu' recessit in infera noctis :
Et simol ex alto longe polcerruma praipes
Laita volavit avis : simul aureus exoritur sol.
Cedunt ter quator de coilo corpora sancta
Avium, praipetibus se se polcreisque loceis dant.
Conspicit inde, sibei data Romulus esse priora,
Auspicio regnei stabileitaque scamna solumque...

Non habeo denique nauci Marsum augurem,
Non vicanos haruspices, non de circo astrologos,
Non isiacos conjectores, non interpretes somnium :
Non enim sunt ii, aut scientia, aut arte divinei;
Sed superstitiosi vates, impudentesque hariolei,
Aut inertes, aut insanei, aut quibus egestas imperat :
Qui sibei semitam non sapiunt, alteri monstrant viam,
Quibus divitias pollicentur, ab iis drachmam ipsei petunt :
De his divitiis sibi deducant drachmam, reddant cæterea;
Qui sui quæstus causa fictas su scitant sententias.

At tuba terribilei sonitu tarantatara dixit.

Moribus antiqueis res stat romana vireisque

Stolidum genus Aeacidarum
Bellipotentes sunt magi', quam sapientipotentes.

Homo qui erranti comiter monstrat viam,
Quasi lumen de suo lumine accendat, facit;

Nihilominus ipsi luceat, cum ille accenderit (1).

Nec mi aurum posco, nec mi precium dederitis,
Nec cauponantes bellum, sed belligerantes,
Ferro, non auro, veitam cernamus utreique,
Vosne velit an me regnare hera; quidve ferat fors,
Virtute experiamur; et hoc simul accipe dictum :
Quorum virtutei bellei fortuna pepercit,
Horundem me libertati parcere certum'st;
Dono ducite, doque volentibu' cum magneis Dis.

Fortibus est Fortuna vireis data...

Africa terribilei tremit horrida terra tumoltu
Undique, multimodis consumitur anxia coireis;
Omnibus endo loceis ingens apparet imago
Tristitiai, oculosque, manusque ad sidera lassas
Protendunt, exsecrando duci' facta reprendunt
Poinei, pervortentes omnia circumcursant.

Marsi filius in dictus popolaribus olleis

Quei tum veivebant homines, atque aivom agitabant,
Flos delibatus popolei suadaique medolla.

Unus homo nobis curetando restituit rem ;
Non hic ponebat rumores ante salutem.

Eo ego ingenio natus sum, amicitiam
Atque inimicitiam in fronte promptam gero.

Philosophandum est paucis, nam omnino haud placet.
Utinam ne in nemore Pelio securibus

Cæsa accidisset abiegna ad terram trabes;
Neve inde navis inchoandæ exordium
Cepisset, quæ nunc nominatur nomine
Argo, qua vecti Argivi delecti viri
Petebant illam pellem inauratam arietis

Colchis imperio regis Peliæ, per dolum!

Nam numquam hera erraus mea domo efferet pedem
Medea, animo ægra, amore sævo saucia (2).

Ego Deûm genus esse semper dixi et dicam cœlitum.

Sed eos non curare opinor quid agat humanum genus;

Nam si curent, bene boneis sit, male maleis, quod nunc abest.
Terra corpus est; at mentis ignis est.

(1) Vers admirables par la simplicité, par la clarté de l'expression, et plus encore par le sentiment moral qu'ils renferment : « L'homme qui remet gracieusement dans la bonne voie celui qui s'égare, agit pour lui comme s'il lui permettait d'allumer son flambeau au sien ; il n'a rien perdu de sa propre lumière pour en avoir donné à un autre. »>

(2) Traduit de la Médée d'Euripide, Eï0' åpeλ' "Apyouç, V. 1.

Épitaphe de Scipion l'Africain :

A sole exoriente supra Mæoti' palude
Nemo est qui factis me æquiparare queat.
Si fas endo plagas cœlestum scandere cuiquam,
Mi soli cœli maxima porta patet.

Épitaphe d'Ennius par lui-même:

Adspicite, o ceiveis, senis Ennii imagini' formam,
Heic vostrûm panxit maxuma facta patrum.
Nemo me lacrumeis decoret, nec funera fletu.
Facsit. Quur? volito vivu' per ora virum.

PACUVIUS

( mort l'an de Rome 623).

Nam istis qui linguam avium intelligunt,
Plusque ex alieno jecore sapiunt quam ex suo,
Magis audiendum quam auscultandum censeo.

Ego odi homines ignava opera, et philosopha sententia.

Comme Nævius, comme Ennius, Pacuvius a fait aussi son épitaphe :

Adulescens, tametsi properas, hoc te saxum rogat
Utei ad se adspicias: deinde quod scriptum est, legas:

Heic sunt poetæ Pacuvii Marcei sita

Ossa. Hoc volebam nescius ne esses; vale.

LUCIUS ATTIUS

(vers l'an 938 de Rome).

Nihil credo auguribus, qui aures verbis divitant
Alienas, suas ut auro locupletent domos.

Multi iniqui atque infideles regno, pauci sunt boni.

Visum est in somnis pastorem ad me adpellere
Pecus lanigerum eximia pulchritudine,
Duos consanguineos arietes inde eligi,
Præclarioremque alterum immolare me.
Deinde ejus germanum cornibus connitier
In me arietare, eoque ictu me ad casum dari;
Exin prostratum terra graviter saucium,
Resupinum in cœlo contueri maximum ac
Mirificum, facinus dextrorsum orbem flammeum
Radiatum solis linquier cursu novo.

« AnteriorContinua »