Senex imperio, à quo depulfus

erat ab Amulio, iterum potitur, beneficio nepotum: & muri urbis ponuntur feftis Et Tatius & pa

Palilibus.

1

regnum Italia: & Numitor | Rexit opes: Numitorque fenex amiffa nepotum
Munere regna capit: feftifque Palilibus urbis
Moenia conduntur. Tatiufque, patrefq; Sabini 775
Bella gerunt: arcifque via Tarpeia reclufa
Digna animam pœna congeftis exuit armis..
Inde fati Curibus, tacitorum more luporum,
Ore premunt voces ; & corpora victa fopore
Invadunt: portafque petunt; quas objice firma 780
Clauferat Iliades. Unam tamen ipfa recludit,

vir

tres Sabini bella movent;
poft viam arcis apertam
go Tarpeia efflavit animam
digno fupplicio, armis fcili-
cet in eam injectis. Inde

lentium ore retinent vocem,

Sola Venus

orti Curibus more luporum fi-Nec ftrepitum verfo Saturnia cardine fecit. portæ cecidiffe repagula fenfit; Et claufura fuit; nifi quod refcindere nunquam Diis licet acta Deûm. Jano loca juncta tenebant 785 Naides Aufoniæ gelido rorantia fonte:

atque aggrediuntur Romanos fomno fuperatos, & eunt ad portas, quas Romulus Ilia filius obferaverat forti repagulo. Attamen ipfa June

aperuit unam, neque fonum reddidit cardine moto. Sola Venus advertit retinacula valvarum dimota effe; at fuit obthuratura, nifi quod nunquam fas eft Diis evertere facta aliorum Deorum. Naiades Italica obtinebant loca finitima lani Sacello ir rigua fonte gelido: petit ab his fuppetias. Neque nympha reftiterunt Dea pofcenti

Has rogat auxilium, nec Nymphæ jufta petentem
Suftinuere Deam: venafque & flumina fontis
Elicuere fui. Nondum tamen invia Jani
Ora patentis erant, neq; iter præcluferat unda. 790
Lurida fupponunt foecundo fulfura fonti,
Incenduntque cavas fumante bitumine venas.
Viribus his aliifque vapor penetravit ad ima
Fontis: & Alpino modo quæ certare rigori
Audebatis
aquæ, non ceditis ignibus ipfis.
Flammifera gemini fumant afpergine poftes:

795

aqua: atque eduxerunt ve. nas & rivos fua fcaturiginis. Nondum tamen aditus lani aperti erant praclufi, neque aqua impediverat viam. Submittunt igitur pallida fulfura fcatenti fonti, atque accendunt venas illius finuofas bitumine ardenti, & calor penetravit ad intimos receffus fcaturiginis his viribus atý, aliis; & aqua, qua modo poteratis contendere cum frigiditate Alpina, non ceditis ipfis flammis. Uterque poftus fumat rore calido;

773. Nepotum] Remi & Romuli.

NOT A.

774. Palilibus] Que Pali Paftorum Dea 12 Calend. Maias erant dicata: quo die Urbis Romæ fundamenta à Remo atque Romulo jacta funt.

775. Tatius] Sabinorum dux acerrimus, qui, propter Sabinarum raptum, graviffimum bellum Romanis intulit; atque pace facta in regni partem acceptus eft.

776. Tarpeia] Sp. Tarpeii, arcis Romanæ præfecti, fuit filia, quæ hoftibus arcem prodidit, ornamentis capta quæ illi in finiftris geftabant: Cum verò ambiguis verbis ea promififfent, ut & fidem datam fervarent, atque infidam ulcifcerentur, fcuta pro armillis in illam conjecerunt.

778. Sati Curibus] Sabini, quorum Cures urbs fuit princeps: à qua Romani poft

initam focietatem Quirites dicti.

785. Fano] Id eft Templo, quod in hujus Dei honorem pofitum. fuerat; pace claudebatur, bello (forte ex re, quam nunc habemus præ manibus) patebat.

787. Rogat] Venus. Defcribit Poëta mutationem aquarum frigidarum in calidas. Nam in ipfo prælio cum fugerent Romani, precibus Veneris (aut ut alii fcribunt, Romuli) aqua calidæ fcaturire cœperunt, quibus Sabini prohibiti funt ulterius Romanos perfequi.

791. Lurida] Quæ vapore luridum colorem atque pallidum efficiunt.

792. Incendunt] Quanquam Jano ifta tribuit ipfe Nafo Faft. 1.

794. Alpino] Frigidiffime verò ex Alpibus undiquaque fcatent aquæ.

796. Gemini Poftes, pro templi portis geminis bifrontis Īani.

Portaque,

Portaque, nequicquam rigidis permiffa Sabinis,
Fonte fuit præftructa novo; dum Martius arma
Indueret miles. Quæ poftquam Romulus ultro
Obtulit; & ftrata eft tellus Romana Sabinis
Corporibus, ftrataque fuis; generique cruorem
Sanguine cum foceri permifcuit impius enfis:
Pace tamen fifti bellum, nec in ultima ferro
Decertare, placet; Tatiumque accedere regno.

valva, fruftra aperta (avis Sabinis, fuerunt obthurata novo fonte, donec miles Martius capefferet arma. Qua poftquam Romulus fponte induxit, & tellus Romana fuit cooperta corporibus & Sabinorum, & indigenarum ; atque gladius fceleftus confudit fanguinem generi cum cruore foceri, decernunt ta

XVIII. Occiderat Tatius, populifque 805 men bellum pace componere,

æquata duobus,

Romule, jura dabas pofita cum caffide Mavors
Talibus affatur Divumque hominumque parenté:
Tempus adeft genitor, quoniam fundamine magno
Res Romana valet (nec præfide pendet ab uno)
Præmia, quæ promiffa mihi dignoque nepoti, 810
Solvere, & ablatum terris imponere cælo.
Tu mihi concilio quondam præfente Deorum
(Na memoro, memoriq; animo pia verba notavi)
Unus erit, quem tu tolles in cærula cæli;
Dixifti. Rata fit verborum fumma tuorum.
Annuit omnipotens : & nubibus aëra cæcis
Occuluit, tonitruque & fulgure terruit Urbem.

815

neque ad internecionem pugnare; & Tatium recipi in focietatem regni.

&

Tu Romule, ponebas leges

XVIII. Tatius obierat,

communes duobus populis : cum Mars omifa galea, talibus alloquitur patrem Deorum atg, hominum: Tempus adeft, pater, fiquidem imperium

Romanum floret amplo funda

mento, neque unum tantummodo Deum tutelarem habet, quo protegi & defendi poffit,) pendi mercedem quam mihi & dignissimo nepoti meo pollicitus es, atque recipere in cœlum fublatum ex terris. Tu dixifti mihi olim in catu Deorum, (nam in memoria habeo & pia illa, qua tu protulisti, dicta menti mea tenaciter inharent,) Unus erit, quem tu ô Mars evehes in calum caruleum. Promiffa tua jam abfolve. Omnipotens affenfus eft: atque obduxit cœlum opacis nebulis, & tremefecit Urbem tonitru & fulgure.

NOTA.

Mars in Faft. 2.

Jupiter, inquit, habet Romana &c.
Sanguinus &c.

810. Nepotis Romuli: Siquidem Martis filius, qui Jovem patrem habuit. Recenfetur & hæc Amodioris 2. Faftor.

813. Memoro] Memini. Sæpius enim idem fignificat ac narro.

816. Nubibus] Repente cum Concionem haberet ante urbem apud Caprea paludem, è confpectu ablatus eft. Difcerptum aliqui à fenatu putant ob afperius ingenium. Sed oborta tempeftas, folifque defectio confecrationis fpeciem prabuerunt: cui mox Julius Proculus fidem fecit, vifum à fe Romulum affirmans avguftiore forma, quam fuiffet. Florus.

817. Terruit] Iftud ex hiftoriæ fide: ut intelligi poteft ex loco L. Flori jam citato, Leg. orbem pro urbem, fed properam. Ita enim Horat. de Jove. Lib. 1. Od. 2.

Dextera facras jaculatus arces
Terruit urbem.

Rubente

Tii

Qua

Qua Gradivus cognovit effe

bus fibi nunc liceret fi

Quæ fibi promiffæ fenfit data figna rapinæ, indicia fibi exhibita qui- Innixufque haftæ, preffos temone cruento lium fuum Romulum ra- Impavidus confcendit equos Gradivus, & ictu 820 pere è terris; atque inni-Verberis increpuit: pronumque per aëra lapfus xus hafta confidenter con- Conftitit in fummo nemorofi colle Palati : fcendit equos onuftos temone Reddentemque fuo jam regia jura Quiriti cruento, & agitavit eos ictu Abftulit Iliaden. Corpus mortale per auras Dilapfum tenues: ceu lata plumbea funda Miffa folet medio glans intabefcere cælo. Pulchra fubit facies, & pulvinaribus altis Dignior, & qualis trabeati forma Quirini. Flebat, ut amiffum conjux ; cum regia Juno Irin ad Herfiliam defcendere limite curvo Imperat: & vacuæ fua fic mandata referre.

fcutica; & vetus per decli-
vem aërem, fubftitit in ex-
tremo cacumine frondofi Pa-
latini: & fuftulit Iliaden
dicentem jura regia Quiriti
jam fuo. Corpus morti ob-
noxium disjectum per fubti-
lem aerem, ut pila plumbea
impulfa lata funda confue-
vit liquefcere in medio cœlo.
Vultus exoritur fplendidior,
atque forma dignior excelfis
pulvinaribus, & qualis fole-
bat effe Quirini cum trabeam
indueret. Uxor illum luge
bat tanquam perditum; cum
Juno regia jubet Irin defcen-
dere per finuatum callem ad
Herfiliam, atque fic illi va-
canti narrare fua jußa.
XIX. O matrona, bonor
primarius gentis Latina at-
que Sabina, antea digniffi
ma fuisse uxor tanti viri,
nunc effe Quirini, compefce

tuas lacrymas; &, fi cupis

825

830

835

XIX. O & de Latia, ô & de gente Sabina
Præcipuum matrona decus; digniffima tanti
Ante fuiffe viri, conjux nunc effe Quirini;
Sifte tuos fletus: &, fi tibi cura videndi
Conjugis eft, duce me lucum pete, colle Quirino
Qui viret, & templum Romani regis obumbrat.
Paret: & in terram pictos delapfa per arcus,
Herfiliam juffis compellat vocibus Iris.
Illa verecundo vix tollens lumina vultu,
O Dea (namque mihi, nec quæ fis dicere promp-
tum eft;

840

Et liquet effe Deam,) duc, ô duc, inquit: & offer Conjugis ora mihi. Quæ fi modo poffe videre cernere maritum, veni me ducente in lucum, qui virefcit in monte Quirinali atque umbra fua obtegit templum regis Romani. Iris obfequitur; atque delapfa in terram per arcus variis coloribus diftinctos affatur Herfiliam verbis juffis. Illa vix erigens oculos facie pudibunda, ô Dea, inquit, nam neque poffum dicere quanam fis, & conftat effe Deam, duc, ô duc, & mihi oftende faciem mei mariti: qua, fi fata concefferint

Fata femel dederint; cælum afpectaffe fatebor.
Nec mora;
Romuleos cu virgine Thaumantea 845
Ingreditur colles. Ibi fidus ab æthere lapfum
Decidit in terras: à cujus lumine flagrans
Herfiliæ crinis cum fidere ceffit in auras.
Hanc manibus notis Romanæ conditor urbis

Excipit: & prifcum pariter cú corpore nomen 850
Mutat; Oramque vocat. Quæ nunc Dea juncta
Quirino eft.

men cum corpore,

afpicere tantum femel, a

gnofcam vidiffe cœlum. Et fine cunctatione proficifcitur in montem Romuleum cum virgine Thaumantea. Ibi Stella ex cælo demiẞa cecidit in terram, à cujus igne coma Herfilia incenfa receffit in

calum cum ftella. Ædificator urbis Roma hanc excipit manibus notis, atque fimul mutat antiquum no

& appellat Oram, qua Dea uxor eft nunc Quirini.

P. OVIDII NASONIS

Metamorphofeon

LIBER XV.

ARGUMENTU M.

SEcutus eft Numa: qui cum de originibus Crotonis inquireret, nigros calculos quondam in albos fuiffe commutatos comperit. Et Pythagoram de perpetuis rerum transformationibus difputantem audivit. Mortuum deinde Numam deflens Egeria, nec Hippoliti, qui fuas ipfi converfiones proponebat, confolationem admittens, in fontem liquefcit. Id quod non minus fuit mirandum, quam quod Romuli lancea arbor, aut Cippus factus est cornutus. Iulius Cæfar denique in stellam poft mortem commutatus fuit.

INTERPRETATIO.

I. Quaritur interea, quis ferat onus tanti imperii, &poffit fuccedere tanto regi. Fama pranuncia veri

I.

Q

Uæritur interea,qui tantæ pondera molis
Suftinat, tantoque queat fuccedere regi.
Destinat imperio clarum prænuncia
veri

Fama Numam. Non ille fatis cognoffe Sabinæ addicit Numam jufticia & Gentis habet ritus: animo majora capaci integritate nobilem impeConcipit; & quæ fit rerum natura requirit.

rio. Ille non eft contentus

feire ceremonias gentis Sa- Hujus amor curæ, patria Curibufque relictis, bina: mens illius perfpi

5

esx ad altiora afpirat, atque exquirit qua fit natura rerum. Cupiditas hujus ftudii fecit, nt Patria & Curibus defertis,

NOTÆ.

4. Numam ] Fuit Numa Pompilius | ne atque juftitia gubernaret.

ultro à Romanis petitus ob inclytam religionem, qui eo denique ferocem populum redegit, ut, quod vi & injuria occupaverat imperium, religio

5. Ritus] Sacra, ceremonias, omnemque Deorum cultum docuit.

7. Curibus] Vid. lib. 14. 778.