670

Vertar in hunc; sed major ero, tantusque videbor,
In quantum verti cœlestia corpora debent."
Extemplo cum voce Deus, cum voce Deoque
Somnus abit, somnique fugam lux alma secuta est.
Postera sidereos Aurora fugaverat ignes; 665
Incerti quid agant proceres ad templa petiti
Conveniunt operosa Dei: quaque ipse morari
Sede velit, signis cœlestibus indicet, orant.
Vix bene desierant, quum cristis aureus altis
In serpente Deus prænuntia sibila misit,
Adventuque suo signumque, arasque, foresque,
Marmoreumque solum, fastigiaque aurea movit:
Pectoribusque tenus media sublimis in æde
Constitit; atque oculos circumtulit igne micantes.
Territa turba pavet: cognovit numina castos 675
Evinctus vitta crines albente sacerdos, [vete,
Et," Deus en, Deus en: linguisque animisque fa-
Quisquis ades," dixit: "sis, o pulcherrime, visus
Utiliter; populosque juves tua sacra colentes."
Quisquis adest, jussum venerantur numen; et omnes
Verba sacerdotis referunt geminata, piumque 681

666. Proceres Epidaurii. Petiti Dei; postulati a Romanis Æsculapii. Operosa, magno artificio, magnoque labore extructa, adeoque et splendida et ampla: vide ad i. 258. Cœlestibus, divinis.

669. Aureus commune epitheton est omnium Deorum. Et Epidaurii Esculapio fulvi serpentis atque innoxii genus potissimum consecrârant; Pausanias, ii. 28. Movit: confer ver. 635. Pectoribus tenus; vide ad iii. 43.

675. Cognovit numina castos.] Castum pietatis et sanctitatis notionem habet, adeoque imprimis sacerdotibus tribuitur. Evinctus, ut apud Virgi

lium, Æneid. v. 269. 494. De albente sacerdotum vitta vide ad iii. 516. Val. Maximus Is anguis, quem Epidaurii raro (inde turbæ pavor,) sed nunquam sine magno ipsorum bono visum (inde sacerdotis animus) in modum Æsculapii venerati sunt. Linguis animisque favete. Animo ad sacra attento, præstate sacris silentium, pia vota concipite, bona verba dicite. Mox, ver. 682. præstant et mente et voce favorem. Pulcher frequens epitheton Deorum; Æn. vii. 656. satus Hercule pulchro Pulcher Aventinus.

681. Referunt geminata, repetunt. Præstant, etc. favent linguis animisque.

Æneadæ præstant et mente et voce favorem.
Annuit his; motisque Deus rata pignora cristis,
Ter repetita dedit vibrata sibila lingua.

Tum gradibus nitidis delabitur, oraque retro 685
Flectit, et antiquas abiturus respicit aras,
Assuetasque domos, habitataque templa salutat.
Inde per injectis adopertam floribus ingens
Serpit humum, flectitque sinus, mediamque per ur-
Tendit ad incurvo munitos aggere portus. [bem
Restitit hic; agmenque suum, turbæque sequentis
Officium placido visus dimittere vultu,
Corpus in Ausonia posuit rate: numinis illa
Sensit onus; pressaque Dei gravitate carina
Æneadæ gaudent, cæsoque in litore tauro
Torta coronatæ solvunt retinacula navi.

695

Impulerat levis aura ratem: Deus eminet alte, Impositaque premens puppim cervice recurvam Cæruleas despectat aquas; modicisque per æquor Ionium Zephyris sexto Pallantidos ortu

686. Antiquas; vide ad i. 116. Valer. Maximus: "Per urbis celeberrimas partes mitibus oculis et levi tractu labi cœpit-ad triremem Romanam perrexit."

691. Turbæ sequentis officium, turbam officii causa ipsum prosequentem. Officium verbum proprium de honore, qui alicui habetur sectando, deducendo, etc. Posuit rate. Valer. Max. 64 Eo conscendit ubi Q. Ogulnii legati tabernaculum erat, inque multiplicem orbem, per summam quietem, est convolutus."

694. Pressaque Dei, etc.] Conf. iii. 621. Dorvill. in codice antiquo reperit carina est. Hinc idem malit legere : et pressa Dei gravitate carina est. Eneada, etc.

695. Caso tauro, ex more solven

700

tium appellentiumque. Coronata ob discessum optatum, ut alibi ob reditum salvum, hostemve victum. Retinacula navi. Vulgo edebatur retinacula puppis, quod revocavit Mitscherlichius; hoc mutavit Heinsius, quia etiam puppim mox sequitur; sed non debebat mutari casus, et scribendum erat navis, quod habent codices Regii nostri.

700. Zephyris, ventis omnino; nam ab Epidauro Italiam petentibus contrarius est Zephyrus. Lacinium promontorium prope Crotonem, cum templo Laciniæ Junonis, sancto omnibus circa populis; Livius, xxiv. 3. Scylaceum vel Scylacium, colonia Atheniensium in litore sita. De Iapygia vide ad xiv. 458. Amphissia sara, promontorium Locrorum; vide Turnebum in

Italiam tenuit; præterque Lacinia templo
Nobilitata Deæ, Scylaceaque litora fertur.
Linquit Iapygiam, lævaque Amphissia remis
Saxa fugit; dextra prærupta Ceraunia parte,
Romechiumque legit, Caulonaque, Naryciamque,
Evincitque fretum, Siculique angusta Pelori, 706
Hippotadæque domos regis, Temesesque metalla,
Leucosiamque petit, tepidique rosaria Pæsti.
Inde legit Capreas, promontoriumque Minervæ,
Et Surrentino generosos palmite colles,
710
Herculeamque urbem, Stabiasque, et in otia natam
Parthenopen, et ab hac Cumææ templa Sibyllæ.
Hinc calidi fontes, lentisciferumque tenentur
Liternum, multamque trahens sub gurgite arenam

Adversariis, i. 22: sed male id in hoc itinere commemoratur. Isid. Vossius, quoniam unus codex Arangia habebat, legit Argennia, ut Argennum promontorium Siciliæ intelligatur. Sed hoc longe a freto erat. Lavaque recepi e MSS. Ciofani, uno Vatic. Cap. et uno Maffei; sequitur enim dextra. Probaverat etiam Ciof. Cæteri vel levibusque vel levisque. In Ceraunia valde variant MSS.: Acroceruunia illa Epiri h. 1. intelligi nequeunt. Is. Vossius conjicit Cocintia a Cocinto promontorio. Heinsius e MSS. multis Celennia (quod Regii nostri codices habent) defendit. Lenzius, si versus admitteret, legeret, quod Micyllus suasit, Canyia, a promontorio Italiæ Canys. Romechium apud nullum geographum reperitur. Is. Vossius, cui assentitur Heinsius, legit, Lametumque. Lenzius e conjectura Regii præfert Rheginum. Caulon vel Caulonia Achæorum colonia, in alto litore condita. Naryr vel Naricium Locrorum oppidum sed hoc prius nominari debuisset. Evincit, navigando superat ;

Horat. iii. Od. 40. Vincunt æquora navitæ.

707. De Temeses metallis vide ad vii. 207. Leucosia, insula contra Pæstanum sinum; Plinius, iii. 6. Heinsius mallet Leucasia, quia Leucosiu, Aevкwoia, apud Græcos syllabam se. cundam producit. Sed et alii licentia poetica secundam brevem fecerunt; vid. Drakenb. ad Silium, viii. 580. Pastum, urbs Lucanorum, et clementissimo cœlo utens, et rosis abundans; vide Cluver. Ital. Antiq. iv. 14.

710. Surrentini colles ad sinum Campania abundabant generoso vino; Plin. xiv. 2. Herculeam urbem, Herculanum. In otia natam, ubi studia vel maxime coluntur; otiosa Neapolis apud Horat. Epod. v. 43. docta Neapolis apud Martial. v. Epigr. 78. Hospita Musis otia ei tribuit Silius, xii, 31. De Cumis vide ad xiv. 104.

714. Liternum (vulgo Linternum: vid. Heinsius et Cluverius, Ital. Antiq. iv. 2.) oppidum Campaniæ, exilio et sepulcro Scipionis nobile. Ibi frequens lentiscus, arbor mastichen

Vulturnus, niveisque frequens Sinuessa columbis,
Minturnæque graves, et quam tumulavit alumnus,
Antiphatæque domus, Trachasque obsessa palude,
Et tellus Circæa, et spissi litoris Antium.

Huc ubi veliferam nautæ advertere carinam, 719
Asper enim jam pontus erat, Deus explicat orbes,
Perque sinus crebros, et magna volumina labens,
Templa parentis init flavum tangentia litus.
Equore pacato patrias Epidaurius aras
Linquit, et hospitio juncti sibi numinis usus,
Litoream tractu squamæ crepitantis arenam
Sulcat, et, innixus moderamine navis, in alta
Puppe caput posuit; donec Castrumque, sacrasque
Lavini sedes, Tiberinaque ad ostia venit.

725

Huc omnes populi passim, matrumque, patrumque Obvia turba ruit, quæque ignes, Troïca, servat 730

fundens; Plinius, xiv. 20. Per calidos fontes Baias intellige, et tota hæc litora quæ calidis fontibus rigantur ; Plinius, iii. 5.

715. Frequens Sinuessa columbis, ut Dionæis avibus circumsona Thisbe apud Stat. Theb. vii. 261. In Campania grandissimas provenire columbas, tradit Plinius, x. 37. Graves, parum salubres ob palustre solum. Palustres Minturnæ apud Horatium, Epod. I. v. 4. Gravitas cœli sic est apud Cicer. Att. xi. 22. Quam tumulavit alumnus, Caieta; vid. xiv. 157. Mulierem posuit pro loco, qui inde nomen accepit. De Antiphate vide xiv. 234. et paulo post etiam de Circaa tellure. Trachas, Anxur, quæ etiam Trachina, et Tarracina dicta; Livius, iv. extr. "Anxur fuit, quæ nunc Tarracinæ sunt, urbs prona in paludes." Spissi, densi, duri. Antium, oppidum Latinorum maritimum. Huc egressum esse Esculapium, etiam

Valer. Maximus, d. 1. tradit. Recte igitur Regius Ancon mutâsse videtur in Antium, quod Heinsius etiam in multis MSS. reperit.

720. Deus explicat orbes, etc.] Contra Virgilius, Æneid. xii. 743. implicat orbes; Plinius, IX. Epist. xxxiii. 5. orbes implicitat expeditque. In his et sequentibus vide diligentiam, ingenium et ornatum in hac narratione. Templa parentis. Valer. Maximus ipsius Esculapii templum nominat : sed parum credibile, eum jam tum cultum esse ab Antiatibus. Sulcat; vide ad iv. 706. Crepitantis; iii. 75. de serpente, Terra rasa sonat squamis.

727. Castrum Inui, urbs Rutulorum. Sacras sedes, quia Eneas Penates ibi in Palladis templo posuit. Passim, sine ordine, bene conjungitur cum ruit, quod et ipsum est, currere sine lege. Troica Vesta, quam Æneas una cum igne sacro et Penatibus asportavit; Virgilius, Æneid. ii. 296.

735

Vesta, tuos, lætoque Deum clamore salutant.
Quaque per adversas navis cita ducitur undas,
Tura super ripas, aris ex ordine factis,
Parte ab utraque sonant, et odorant aera fumis:
Ictaque conjectos incalfacit hostia cultros.
Jamque caput rerum, Romanam intraverat urbem:
Erigitur serpens, summoque acclinia malo
Colla movet, sedesque sibi circumspicit aptas.
Scinditur in geminas partes circumfluus amnis;
Insula nomen habet; laterumque a parte duorum
Porrigit æquales media tellure lacertos.
Huc se de Latia pinu Phœbeïus anguis
Contulit, et finem, specie cœleste resumpta,
Luctibus imposuit, venitque salutifer Urbi.

744

VIII. Hic tamen accessit delubris advena nostris : Cæsar in urbe sua Deus est: quem Marte, togaque Præcipuum, non bella magis finita triumphis, Resque domi gestæ, properataque gloria rerum In sidus vertere novum, stellamque comantem, Quam sua progenies: neque enim de Cæsaris actis

734. Sonare de crepitu turis. Odorant fumis, replent fumis odoratis. Conjectus ut adjectus proprium de cultro adacto; vide Gronovium, Obs. pag. 87. Incalfacit hostia cultros. Dum enim victimæ jugulantur, cultri sanguine calefiunt. Acclinia. Vulgo, et in Regiis codicibus, acclivia.

739. Scinditur in geminas, etc.] Præclara insulæ, quam fluvius facit, descriptio. Porrigit, extendit. Festus: "In insula Æsculapio facta ædes fuit, quod ægroti a medicis aqua maxime sustentantur." Cæterum hunc Esculapii in serpente latentis adventum numis etiam celebrârunt Romani; Spanhemius de Usu et Præst. num. ii.

217.

VOL. IV.

745-870. Julii Cæsaris apotheosis graviter et in maximum Augusti honorem tractata. Causam ejus agit Venus, unde genus ducebat Cæsar, in concilio Deorum, eamque adjuvat Jupiter. Inest h. 1. catalogus rerum et a Cæsare et ab Augusto gestarum.

748. Properata, properanter parta. Cic. pro Marc. 2. de Cæsare: "Nec vero disjunctissimas terras citius cujusquam passibus potuisse peragrari, quam tuis non dicam cursibus, sed victoriis lustratæ sunt." De stella comante vide ver. 849.

750. Neque enim de Cæsaris, etc.] Mirum in modum adulatur Augusto. Scilicet ironicæ locutioni inservit. Male igitur Tan. Faber emendat minus est

3 P