545

Aeraque, et subitis tumidum concursibus æquor
Astræi turbant, et eunt in prælia, fratres.
E quibus alma parens unius viribus usa,
Stuppea prærumpit Phrygiæ retinacula classis;
Fertque rates pronas, medioque sub æquore mergit.
Robore mollito, lignoque in corpora verso,

554

In capitum faciem puppes mutantur aduncæ: 550
In digitos abeunt, et crura natantia, remi:
Quodque prius fuerat, latus est; mediisque carina
Subdita navigiis, spinæ mutatur in usum.
Lina comæ molles, antennæ brachia fiunt.
Cærulus, ut fuerat, color est: quasque ante time-
Illas virgineis exercent lusibus undas [bant,
Naïdes æquoreæ; durisque in montibus ortæ
Molle fretum celebrant; nec eas sua tangit origo.
Non tamen oblitæ, quam multa pericula sævo
Pertulerint pelago, jactatis sæpe carinis
Supposuere manus, nisi si qua vehebat Achivos.
Cladis adhuc Phrygiæ memores, odere Pelasgos;
Neritiæque ratis viderunt fragmina lætis

449. in tectis crepitans salit horrida grando. Astræi fratres, venti, Astræi et Auroræ filii; Hesiodus, Theogon. 378.

547. Stuppea prærumpit, etc.] Virgilius, ver. 117: “ Et, sua quæque, Continuo puppes abrumpunt vincula ripis, Delphinumque modo demersis æquora rostris Ima petunt; hinc virgineæ, mirabile monstrum, Reddunt se totidem facies pontoque feruntur." Sed Noster, more suo, singularum partium transformationem describit, idque satis ingeniose, quum nihil similitudinis habeant partes navis cum corpore humano.

552. Quodque prius fuerat, latus est.] Hauc lectionem ex Neapolitano

560

recepit Heinsius pro vulgata, quam habent Regii codices nostri, Quodque sinus fuerat, latus est; quanquam eidem Heinsio non displicebat altera in permultis reperta, Quodque latus fuerat, latus est, nam et latera navium dicuntur; sed eodem alludit lectio recepta.

556. Exercent lusibus undas, ludunt, et natant in mari. Similiter exercere tellurem arando. Duri montes, quatenus opponuntur molli freto; quare in plurimis legitur male summisque in montibus; confer ver. 709. Nec eas sua tangit origo; nihil curant redire in montes, ubi sunt ortæ.

563. Neritia, navis Ulyssis a Nerito, monte Ithacæ. Hoc bene emen

Vultibus, et lætæ videre rigescere puppim
Cautibus Alcinoi, saxumque increscere ligno. 565
VII. Spes erat, in Nymphas animata classe ma-
Posse metu monstri Rutulum desistere bello.[rinas,
Perstat; habetque Deos pars utraque, quique, Deo-
Instar, habent animos: nec jam dotalia regna, [rum
Nec soceri sceptrum, nec te, Lavinia virgo, 570
Sed vicisse petunt; deponendique pudore
Bella gerunt: tandemque Venus victricia nati
Arma videt; Turnusque cadit: cadit Ardea, Turno
Sospite, dicta potens: quam postquam barbarus
Abstulit, et tepida latuerunt tecta favilla, [ignis
Congerie e media tum primum cognita præpes 576

davit Regius, quum ante legeretur Narycia; i. e. Ajacis Oilei navis, qui fuit Narycius. Ulyssem benigne excepit Alcinous, Phæacum rex, cumque nave sua portari jussit Ithacam; Homerus, Od. H. 328. De ejus mutatione in saxum Od. N. 155 sqq. Procopius, de Bello Gothorum iv: "Navem ex alba petra, quæ in Phæacide regione apud mare visitur, aliqui eam esse autumant, qua Ulysses Ithacam fuit advectus."

566-580. Ardea, urbs Rutulorum, interfecto Turno, incendio deletur, et ex cineribus oritur Ardea avis. In Nymphas animata breviter dictum, animata et versa in Nymphas, ut iv. 618. exceptas varios animavit in angues. Posse desistere pro, fore, ut desistat. Monstrum, mira transformatio, ut sæpe apud Nostrum. Deos, suos Deos, id est sibi propitios. Quique-animos, duces fortes et acres. Laudat Heinsius illud Mezentii, Dextra mihi Deus.

571. Vicisse Græco more pro, victoriam. Deponendi scilicet arma, bellum. Mores bellatorum bene notati. Tandemque, etc. Etiam Tibullus, II. v. 46. de hoc Veneris auxilio Æneæ

præstito, Tandem ad Trojanos diva superba venit. Turnus cadit interfectus ab Ænea in certamine singulari; Virg. xii. extr.

574. In barbarus ignis (olim edebatur ensis, ut legitur in codice A.) hæsere intt. quia putârunt, Æneam sine offensione Augusti non potuisse barbarum dici. Jac. a Cruce igitur hæc verba ad Annibalem referebat, motus verbis mendosis Servii ad En. vii. 412 at Ovidius narrat, quæ Æneæ temporibus acciderint. Heinsius malebat, Dardanus ensis, ut ver. 467. Danaas flammas; Virg. Æn. ii. 276. Phrygii ignes; Horat. I. Od. 13. Achaicus ignis. Sine causa. Phryges sæpe dicuntur sine invidia aut contemptu barbari, ut ver. 163. barbara prora; vide ad xi. 162. Heynius ad Tibull. II. v. 48. intelligit sævum, crudelem ignem, atque etiam barbarum Turnum ibi interpretatur, ferocem, crudelem. Latuerunt sub favilla, absumpta fuerunt, et redacta in cineres.

576. Congerie e media.] Plurimi e media; alii, ut codex Regius A. in media; quidam, ut codex B. omittunt

[virtus

584

Subvolat, et cineres plausis everberat alis.
Et sonus, et macies, et pallor, et omnia, captam
Quæ deceant urbem; nomen quoque mansit in illa
Urbis: et ipsa suis deplangitur Ardea pennis. 580
VIII. Jamque Deos omnes, ipsamque Æneïa
Junonem veteres finire coegerat iras;
Quum, bene fundatis opibus crescentis Iuli,
Tempestivus erat cœlo Cythereïus heros;
Ambieratque Venus Superos; colloque parentis
Circumfusa sui; “Nunquam mihi,” dixerat, “ullo
Tempore dure pater, nunc sis mitissimus oro;
Æneæque meo, qui te de sanguine nostro
Fecit avum, quamvis parvum, des, optime, numen;
Dummodo des aliquod: satis est inamabile regnum
Aspexisse semel, Stygios semel îsse per amnes.
Assensere Dii: nec conjux regia vultus
Immotos tenuit, placatoque annuit ore.

præpositionem. Ineptæ huic fabulæ originem haud dubie dedit similitudo nominis; Virg. vii. 411. Locus Ardea quondam Dictus avis, ubi tamen avis esse videtur, majoribus. Ardea nomen traxisse videtur a situ in monte edito: Servius ex Hygino de Italicis urbibus memorat, ab augurio avis ardeæ urbem esse dictam. Et potens sane Turni tempore fuisse videtur; Silius, i. 293. Magnanimis regnata viris, nunc Ardea

nomen.

577. Everberare pro simplici verberare, ut Quintil. Inst. Or. ii. 4. Plausis, motis; i. 466. percussis alis. Quæ deceant. Tres, quæ doceant, non improbante Burmanno; quem vide ad Amor. III. El. x. 48. Ardea avis sortem urbis Ardeæ, cujus e cineribus ipsa orta, plausu alarum suarum, tamquam lugubri planctu, luget. Acumen ingenii frigidum.

581-608. Æneas mutatur Veneris

592

beneficio in Deum. Simillimus huic
est locus pulcherrimus ix. 239-272.
ubi placata Junone Hercules mortali-
tatem exuit flammis, ut hic Æneas
undis ;
Juvenal xi. 63: Alter aquis,
alter flammis ad sidera missus. Juno-
nem finire coegerat iras. Apud Virgi-
lium, En. i. 4. memorem Junonis ob
irum tantum jactatus Æneas. Cf. om-
nino Æn. xii. 791 sqq. ubi Jupiter
eam placat. Crescens Iulus nondum
maturus erat imperio, sed bene fundata
a patre opes incolumes ei steterunt
tutela Laviniæ; Livius, i. 2. Tem-
pestivus erat calo; ut qui gloriæ suæ
satis vixisset, cœlo maturus, Divis
ascribendus esset.

587. Nunc sis mitissimus oro.] Alii, ut codex Regius B. opto. Parvum numen Æneas inter Indigetes et Penates relatus, qui parvi Dii vocantur. Aspexisse semel, quum, Sibylla duce,

ad inferos descenderet.

Tum pater; "Estis," ait, "cœlesti munere digni; Quæque petis, pro quoque petis: cape, gnata, quod

optas.'

595

Fatus erat: gaudet, gratesque agit illa parenti;
Perque leves auras junctis invecta columbis
Litus adit Laurens, ubi tectus arundine serpit
In freta flumineis vicina Numicius undis.
Hunc jubet Æneæ, quæcunque obnoxia morti, 600
Abluere, et tacito deferre sub æquora cursu.
Corniger exequitur Veneris mandata; suisque
Quidquid in Ænea fuerat mortale, repurgat,
Et respergit aquis: pars optima restitit illi.
Lustratum genetrix divino corpus odore
Unxit, et ambrosia cum dulci nectare mixta
Contigit os, fecitque Deum: quem turba Quirini
Nuncupat Indigetem; temploque arisque recepit.
IX. Inde sub Ascanii ditione binominis Alba,

599. Numicius, fluvius inter Laurentum et Lavinium decurrens: ad eum Æneas in prælio cum Etruscis aut Rutulis periisse videtur; hinc ad Deos abiisse creditus est, et inde exornata fabula, quam respicit etiam Tibullus, II. v. 43: "Illic sanctus eris, quum te veneranda Numici Unda Deum cœlo miserit Indigetem." Deferre sub æquora, quo deferebantur purgamina. Tacito, tardo propter alveum ulvosum et limosum; v. 599.

602. Corniger, Numicius; vide ad ix. i. Respergit aquis. Heins. scribendum censet detergit aquis, dpxaïKuç pro deterget, ut passim poetæ.

607. Contingere sic ii. 123; vide Heins. ad Amor. III. i. 64. Datum ei Jovis vel Patris Indigetis nomen, extructum ei ad ripas Numicii sacellum cum luco. Liv. d. 1. "Situs est, quemcunque eum dici jus fasque est, super

605

Numicium flumen, Jovem Indigetem appellant." Templum, illud sacellum, erat in luco juxta Numicium.

609-771. Pomonam hortos unice amantem amat Vertumnus in varias figuras apte transiens. Poeta, quum ad tempora notiora jam accedat, præmittendam putavit, nexus causa, seriem regum Albanorum. Binominis, quia idem et Iulus dictus; vide Livium, i. 3. Post Silvium omittit Eneam Silvium, cujus filius fuit Latinus Silvius. Repetitum nomen, quod alius jam olim habuit. Latinus vocatur clarus, quia illustrior ejus fama apud posteros, quam cæterorum regum, deductis ab eo aliquot coloniis. In his nominibus multum hæserunt interpretes: libri plurimi et nostri Regii dant Clarus subit ecce Latino; prim. Naug. mutavit in Alba. Clarus autem erat nomen proprium, non adjectivum ;

Resque Latina fuit: succedit Silvius illi: 610 Quo satus, antiquo tenuit repetita Latinus

Nomina cum sceptro : clarum subit Alba Latinum : Epitos ex illo; post hunc Capetusque, Capysque, Sed Capys ante fuit: regnum Tiberinus ab illis Cepit; et in Tusci demersus fluminis undis 615 Nomina fecit aquæ: de quo Remulusque feroxque Acrota sunt geniti: Remulus maturior annis Fulmineo perift, imitator fulminis, ictu.

Fratre suo sceptrum moderatior Acrota forti
Tradit Aventino; qui, quo regnârat, eodem 620
Monte jacet positus, tribuitque vocabula monti.
Jamque Palatinæ summam Proca gentis habe-
bat.

Rege sub hoc Pomona fuit; qua nulla Latinas
Inter Hamadryadas coluit solertius hortos,
Nec fuit arborei studiosior altera fœtus,

significabatque eum regem qui Alba dictus fuit, nam poetis mutare interdum nomina convenit, auctore Servio, et ne Clarum significare Albam dubites, idem poeta, in libro Fast. iv. Isque, Latine, tibi pater est; subit Alba Latinum. De hoc loco vide plura apud Burmann. Epitos etiam Fast. iv. 43; Livio dicitur Atys. Capetusque―unte fuit. Ingenii lusus, quem suggessit lex carminis. Tuscam flumen, Albula, in cujus trajectu submersus Tiberinus.

616. De quo Remulus.-Acrota.] Secundum Livium, Tiberini filius fuit Agrippa. Post eum regnavit Remulus Silvius, qui fulmine ictus, regnum tradidit Aventino. Positus, ut situs, de sepulto.

622. Summa gentis, de imperio, bene habet; summa sceptri xiii. 162; summa belli ex Ponto, II. i. 46. Sed quæritur, quo sensu gens Palatina

625

dicta sit. Micyllus explicat, quæ circa Palatium et ea loco, ubi postea Roma condita fuit, tum habitabat. Ineptum hoc judicat Heinsius, qui suadet, Palatina rupis, aut Palatini collis s. montis. Verum non admodum potens rex, qui rupis summam habet. Quum MSS. fere omnes Palatinus habeant, id interea servandum arbitror, donec meliora proferantur. Forte hoc cognomen adhæsit Procæ. Regii nostri ambo dant Palatinus summæ loca gentis habebat; ita et omnes alii codices, si Palatinus non fuerit cognomen additum Proca, optima mihi videtur lectio, quam recepit Gierigius. LEM. Pro Latinas, multi veteres Latinos; utrumque bene.

625. Altera, alia. Nympha operam dans arborum culturæ bene describitur. Ramos, arbores. Felicia poma, ut ix. 92.