equite, equo temere acto, perverti posset: eques, corpore armisque liber, equo vel per medios gurgites stabili, cominus eminusque rem gereret. Pars magna flumine absumta: quidam, verticoso amni delati in hostes, ab elephantis obtriti sunt: postremi, quibus regressus in suam ripam tutior fuit, ex varia trepidatione quum in unum conligerentur, priusquam ex tanto pavore reciperent animos, Hannibal, agmine quadrato amnem ingressus, fugam ex ripa fecit: vastatisque agris, intra paucos dies Carpetanos quoque in deditionem accepit. Et jam omnia trans Iberum, præter Saguntinos, Karthaginiensium erant. k 31 tunt. Ti. Sempro VI. Cum Saguntinis bellum nondum erat. ceterum jam belli caussa certamina cum finitimis serebantur, maxime Turdetanis. quibus quum adesset idem, qui litis erat sator, nec certamen juris, sed vim quæri adpareret; legati a Sa-Saguntini guntinis Romam missi, auxilium ad bellum jam haud dubie Romam leinminens orantes. 30 Consules tunc Romæ erant P. Corne- gatos mitlius Scipio et Ti. Sempronius Longus: qui quum, legatis U. C. 534. in senatum introductis, de republica retulissent, placuisset-A. C. 218. que mitti legatos in Hispaniam, ad res sociorum inspicien- P. Cornelio, das; quibus si videretur digna caussa, et Hannibali denun- nio Coss. ciarent, ut ab Saguntinis, sociis populi Romani, abstineret, et Karthaginem in Africam trajicerent, ac sociorum populi Romani querimonias deferrent. Hac legatione decreta, necdum missa, omnium spe celerius Saguntum obpugnari Sagunti obadlatum est. 92 Tunc relata ex integro res ad senatum. pugnatio. Alii, provincias consulibus Hispaniam atque Africam decernentes, terra marique rem gerendam censebant: alii totum in Hispaniam Hannibalemque intendebant bellum. Erant, qui non temere movendam rem tantam, exspectandosque ex Hispania legatos censerent. Hæc sententia, quæ tutis- Legati in sima videbatur, vicit: legatique eo maturius missi, P. Va- Hispaniam lerius Flaccus et Q. Bæbius Tamphilus, Saguntum ad Han-a Rom. mitnibalem, atque inde Karthaginem, si non absisteretur bello, ad ducem ipsum in pœnam fœderis rupti deposcendum. m VII. Dum ea Romani parant consultantque, jam Saguntum summa vi obpugnabatur. Civitas ea longe opulentissima ultra Iberum fuit, sita passus mille ferme a mari. Oriundi a Zacyntho insula dicuntur, mixtique etiam ab Ar k tanto ex pavore Gron. Crev. auctoritate aliquot librorum a Gronovio allatorum, duorum Hearnii codicum, et unius e nostris. 30 Consules tunc.... erant] Vid. c. 15. infra, et ea quæ ad illud annotabi mus. 31* Quum .... de republica retulis tuntur. pugnant. U. C. 534. dea Rutulorum quidam generis. ceterum in tantas brevi creA. C. 218. verant opes, seu maritimis, seu terrestribus fructibus, seu multitudinis incremento, seu sanctitate disciplinæ, qua fidem socialem usque ad perniciem suam coluerunt. Hannibal, infesto exercitu ingressus fines, pervastatis passim agris, urbem tripartito adgreditur. Angulus muri erat in planiorem patentioremque, quam cetera circa, vallem vergens. adversus eum 33 vineas agere instituit, per quas aries moenibús admoveri posset. Sed ut locus procul muro satis Saguntini æquus agendis vineis fuit; ita haudquaquam prospere, postfortiter re- quam ad effectum operis ventum est, coeptis succedebat. et turris ingens inminebat: et murus, ut in suspecto loco, supra ceteræ modum altitudinis emunitus erat: et juventus delecta, ubi plurimum 34 periculi ac laboris ostendebatur, ibi vi majore obsistebant. Ac primo missilibus submovere hostem, nec quidquam satis tutum munientibus pati. deinde jam non pro moenibus modo atque turri tela micare, sed ad erumpendum etiam in stationes operaque hostium animus erat: quibus tumultuariis certaminibus haud ferme plures Hannibal Saguntini cadebant, quam Poni. Ut vero Hannibal ipse, vulneratus. dum murum incautius subit, adversum femur 35 tragula graviter ictus cecidit; tanta circa fuga ac trepidatio fuit, ut non multum abesset, quin opera ac vineæ desereren tur. VIII. 36 Obsidio deinde per paucos dies magis, quam obpugnatio, fuit, dum vulnus ducis curaretur. per quod tempus ut quies certaminum erat, ita ab adparatu operum ac munitionum nihil cessatum. Itaque acrius de integro obortum est bellum, pluribusque partibus, vix accipientibus quibusdam opera locis, vineæ cœptæ agi, admoverique aries. Abundabat multitudine hominum Poenus; ad centum enim quinquaginta millia 7 habuisse in armis satis" creditur. Oppidani ad omnia tuenda atque obeunda 38 multifa riam distineri cœpti sunt. et non sufficiebant (jam enim fe- u. C. 534. riebantur arietibus) muri, quassatæque multæ partes erant. A. C. 218. una continentibus ruinis nudaverat urbem: tres deinceps turres, quantumque inter eas muri erat, cum fragore ingenti prociderant: captumque oppidum ea ruina crediderant Poni; qua, velut si pariter utrosque murus texisset, ita utrimque in pugnam procursum est. Nihil tumultuariæ pugnæ simile erat, quales in obpugnationibus urbium per occasionem partis alterius conseri solent; sed 39 justæ acies, velut patenti campo, inter ruinas muri tectaque urbis modico distantia intervallo constiterant. hinc spes, hinc despera tio animos irritat: Pœno cepisse jam se urbem, si paullulum adnitatur, credente; Saguntinis pro nudata mœnibus patria corpora obponentibus, nec ullo pedem referente, ne in relictum a se locum hostem inmitteret. Itaque quo acrius et conferti magis utrimque pugnabant, eo plures vulnerabantur, nullo inter arma corporaque vano intercidente telo. 40 Falarica erat Saguntinis, missile telum *1 hastili abiegno', et cetera tereti, præterquam ad extremum, unde e.. ferrum exstabat. id, sicut in pilo, quadratum stuppa circumligabant, linebantque pice. Ferrum autem tres longum " habebat pedes, ut cum armis transfigere corpus posset. Sed id maxime, etiamsi hæsisset in scuto, nec penetrasset in corpus, pavorem faciebat; quod, quum medium accensum mitteretur, conceptumque ipso motu multo majorem ignem ferret, arma omitti cogebat, nudumque militem ad insequentes ictus præbebat. S IX. Quum diu anceps fuisset certamen, et Saguntinis, • multimoda ante Gron. Crev. P quassatæ quoque Eæd. relicto a se loco Exd. longum Gron. confertim Eæd. * add, ergo Gron. Crev. quod e duobus scriptis affert Gronovius, nos in uno reperimus: multifariam distineri, id est, in multas variasque partes distrahi, distendi. 39* Justæ acies] Quæ jure dici possent acies. Opponuntur justæ acies et tumultuaria pugna. 40 Falarica] Hoc telum, teste Festo, nomen habet a falis, quæ sunt turres ligneæ militares, unde tela mittebantur. 41 Hastili abiegno] Jamdudum Lipsius, Poliorcet. 1. V. dial. 5. testatus est se didicisse hic melioribus in libris legi abiegno: quam vocem iti dem exhibet unus codex a Jac. Gronovio inspectus, servant quoque duo e nostris. Vulgati habent oblongo. Sed J. Frid. Gronovius vix ullo in codice MS. sic legi affirmat, vetustissimas a in del. Eæd. t oblongo Gron. quoque editiones in alia omnia abire. 42 Ferrum autem tres longum ha- 43 Quum ergo] Abest rò ergo ab Hannibal legatos U. C. 534. quia præter spem resisterent, crevissent animi; Poenus, A. C. 213. quia non vicisset, pro victo esset; clamorem repente oppidani tollunt, hostemque in ruinas muri expellunt; inde inpeditum trepidantemque exturbant; postremo fusum fugatumque in castra redigunt. Interim ab Roma legatos venisse nunciatum est. quibus obviam ad mare missi ab Hannibale, qui dicerent, nec tuto eos adituros inter tot tam ** efferatarum gentium arma: nec Hannibali, in" tanto discrimine rerum, 45 operæ esse legationes audire. Adparebat, non admissos protinus Karthaginem ituros. literas igitur nunciosque ad principes factionis Barcinæ præmittit, ut præpararent suorum animos, ne quid pars altera gratificari pro Romanis posset. Rom. non admittit. Legati thaginem eunt. Hannibalem. X. Itaque, præterquam quod admissi auditique sunt, ea Rom. Kar- quoque vana atque irrita legatio fuit. Hanno unus adverso senatu caussam fœderis, magno silentio propter auctoritaHannonis tem suam, 46 non adsensum audientium, egit. Per Deos, oratio in fœderum arbitros ac testes, monuisse, prædixisse se, ne Hamilcaris progeniem ad exercitum mitterent. non manes, non stirpem ejus conquiescere viri: nec umquam, donec sanguinis nominisque Barcini quisquam supersit, quietura Romana fœdera. Juvenem flagrantem cupidine regni, viamque unam ad id cernentem, si ex bellis bella serendo subcinctus armis legionibusque vivat, velut materiam igni præbentes, ad exercitus misistis. aluistis ergo hoc incendium, quo nunc ardetis. Saguntum vestri circumsident exercitus, unde arcentur fædere: mox Karthaginem circumsidebunt Romana legiones, ducibus iisdem Diis, per quos priore bello rupta fædera sunt ulti. Utrum hostem, an vos, an fortunam utriusque populi, ignoratis? Legatos, ab sociis et pro sociis venientes, bonus imperator vester in castra non admisit, jus gentium sustulit. hi tamen, unde ne hostium quidem legati arcentur, pulsi ad vos veniunt, res ex fædere repetunt. 47 publica fraus absit; auctorem culpa et 48 reum criminis de2 effrenatarum Gron. Crev. uno e codd. Gronovianis, uno itidem 44 Effrenatarum] Sigonius e ve- 45 Opera esse] Operæ pretium esse, vacare. Vid. I. 24. 46 Non assensum audientium] Sic emendavit Rubenius ex conjectura, propterea quod supra dicitur Hanno adverso senatu causam fœderis egisse; a in del. Eæd. poscunt. Quo lenius agunt, segnius incipiunt; eo, quum cæpe- U. C. 534. rint, vereor, ne perseverantius sæviant. 49 Egates insulas 50 Ery- A. C. 218. cemque ante oculos proponite; quæ terra marique per quatuor et viginti annos passi sitis. Nec puer hic dux erat, sed pater ipse Hamilcar, Mars alter, ut isti volunt. sed 51 Tarento, id est Italia, non abstinueramus ex fædere: sicut nunc Sagunto non abstinemus. Vicerunt ergo Dii hominesque; et, 52 id de quo verbis ambigebatur, uter populus fœdus rupisset, eventus belli, velut æquus judex, unde jus stabat, ei victoriam dedit. Karthagini nunc Hannibal vineas turresque admovet: Karthaginis mania quatit ariete. Sagunti ruinæ (falsus utinam vates sim) nostris capitibus incident: susceptumque cum Saguntinis bellum, habendum cum Romanis est. Dedemus ergo Hannibalem? dicet aliquis. Scio, meam levem esse in eo auctoritatem propter paternas inimicitias. Sed et Hamilcarem eo perisse e lætatus sum, quod, si ille viveret, bellum jam cum Romanis haberemus; et hunc juvenem, tamquam furiam facemque hujus belli, odi ac detestor. Nec dedendum solum id piaculum rupti fæderis; sed, si nemo deposcat, devehendum in ultimas maris terrarumque oras, ablegandumque eo, unde nec ad nos nomen famaque ejus accedere, neque sollicitare quiete civitatis statum possit. Ego ita censeo, legatos extemplo Romam mittendos, qui senatui satisfaciant: alios, qui Hannibali nuncient, ut exercitum ab Sagunto abducat, ipsumque Hannibalem ex fædere Ro 53 bid est leg. tum in Gron. Crev. giniensium, sed solius Annibalis propriam, Romani facile patiuntur. 48* Reum criminis] Eum cui crimen luendum est. 49 Ægates insulas] Ad quas victi Carthaginienses, pacem gravissimis conditionibus accipere coacti fue rant. 50 Erycem] Montem in Sicilia, ad quem clausus exercitus Pœnorum solius demum pacis beneficio liberatus fuerat. 51 Tarento tum in Italia] Gronovius ex vestigiis MSS. legit Turento, id est, Italia. Italiam nimirum Hanno significat nominatim in fœdere expressam fuisse. Philinus, referente Polybio, I. III. c. 26. scripserat fuisse Romanos inter et Poenos fœdus, ex quo Carthaginienses abstinere omni Italia oportebat. Nec ab eo dissensisse Livium, tum ex hoc loco suspicari licet, tum ex Epit. lib. XIV. Polybius tamen Philinum hac in re erroris coarguit. 52 Id de quo verbis ambigebatur] Sensus patet: verba paulo impeditiora c periisse Eæd. с sunt. Possis ordinare in hunc mo- 53 Neque sollicitare] Plenius ac |